Archeologisch onderzoek

locatie: Windmolenbergstraat
datering: 1996
code: HTWB

BAM-rapport 250

Windmolenbergstraat

opdracht: archeologisch onderzoek
datering: 1996

Tussen 5 september en 30 oktober 1996 is op een groot terrein tussen de Windmolenbergstaat en de Sint Jacobsstraat archeologisch onderzoek uitgevoerd. Aanleiding hiervoor was de sloop van een deel van de bestaande bebouwing van psychiatrisch ziekenhuis Reinier van Arkel en de nieuwbouw daarvan op ongeveer dezelfde plaats. Tussen de sloop en de nieuwbouw was ongeveer 8 weken de tijd om archeologisch onderzoek uit te voeren. De gesloopte bebouwing betrof een vleugel van de ziekenhuis gebouwen uit de jaren 1841-1866 aan de Windmolenbergstaat en een vleugel haaks daarop tussen de Windmolenbergstraat en de Sint Jacobsstraat. Deze laatste vleugels bevatte restanten van een kazernegebouw uit 1744 (de Sint Jacobskazerne) die echter in de jaren '30 van de 20` eeuw sterk was verbouwd. Het onderzoek concentreerde zich op twee delen van het terrein: een zone aan de Windmolenbergstraat en een strook ter plaatse van de voormalige Sint Jacobskazerne. Het doel van het onderzoek aan de Windmolenbergstaat was vooral gericht op de bebouwing ter plaatse. Hierbij diende inzicht verkregen te worden in de aard van de bebouwing, de indeling van de percelen en de datering van de percelering. Aangezien bekend is dat de Windmolenbergstraat een relatief hoge zandkop is, bestaat er de mogelijkheid dat hierop vroege, mogelijk zelfs prehistorische activiteit aanwezig is. Hierin diende nader inzicht verkregen te worden. Op het terrein van de voormalige Sint Jacobskazerne was de aandacht vooral gericht op de datering en plattegrond van de kazerne gebouwen. Daarnaast diende aandacht besteed te worden aan de begravingen op het Sint Jacobskerkhof en de aard van de activiteiten voorafgaand aan de bouw van de Sint Jacobskazerne.
4
Afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (BAM)
Van Genabeek

Opgraving op het terrein van Reinier van Arkel aan de Windmolenbergstraat

door Ronald van Genabeek

In het najaar van 1996 is een deel van het psychiatrisch ziekenhuis Reinier van Arkel gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw. De gesloopte bebouwing dateerde uit de 18de, 19de en 20ste eeuw. Direct na de sloop zijn gedeelten van het terrein archeologisch onderzocht.
Het betreft een L-vormig terrein met een strook langs de Windmolenbergstraat van ca. 75 bij 15 meter en een strook haaks op de Windmolenbergstraat langs de oude Sint Jacob van ca. 70 bij 25 meter.
Foto: BAD
afb. 1
Overzicht van de opgegraven funderingen langs de Windmolenbergstraat. Op de voorgrond zijn de restanten te zien van het 2/1-kap-huis met bgbehorende kelders.

De locatie bevindt zich op een hoog deel van de oost-west lopende zandrug, waarop de Hintharnerstraat ligt. De Windmolenbergstraat is een oude zijstraat van de Hinthamerstraat, waarlangs woonhuizen hebben gestaan. De strook langs de oude Sint Jacobskerk was in gebruik als kerkhof bij de Sint Jacobskerk. In 1744 werd op dat terrein de Sint Jacobskazerne gebouwd.
Door de grote omvang van het terrein en de geringe tijd die beschikbaar was, kon niet alles worden opgegraven en heeft het onderzoek zich op twee plekken geconcentreerd. Lang de Windrnolenbergstraat lag daarbij de nadruk op de ontwikkeling van de bebouwing langs deze straat (afb. 1). De aandacht van het onderzoek langs de oude Sint Jacob was vooral gericht op het kerkhof en de inrichting van het terrein daaraan voorafgaand.
Vanwege de gunstige, hoge ligging werd het gebied al vroeg bewoond. De oudste huizen, waarvan sporen zijn aangetroffen, waren van hout en dateren uit het midden van de 13de eeuw. Deze zijn nog in de 13de eeuw afgebroken, waarna het terrein als akkerland in gebruik is genomen. Dit deel van 's-Hertogenbosch, dat in die tijd nog buiten de stadsmuren lag, had dus een duidelijk agrarisch karakter. In het begin van de 14de eeuw werd een nieuwe stadsmuur aangelegd en kwam het gebied binnen de stad te liggen. In dezelfde tijd werd het terrein langs de Windmolenbergstraat verdeeld in percelen, die één voor één werden opgehoogd met zand of stadsvuil. Blijkbaar hadden de percelen verschillende eigenaren, want enkele zijn in één keer opgehoogd terwijl andere heel geleidelijk door het storten van afval iets hoger zijn komen te liggen. In het begin van de 14de eeuw werd er op
107
het meest zuidelijke opgegraven perceel een vakwerkhuis gebouwd, bestaande uit een houtskelet met wanden van vlechtwerk en leem. Dit huis brandde snel na de bouw af; de verbrande resten ervan zijn tijdens de opgraving in enkele grote kuilen teruggevonden.
Tekening: F. Schipper, BAD
afb. 2.
Het opgegraven muurwerk langs de Windmolenbergstraat.
1) 2/1-kap-huis, midden 15de eeuw;
2) reconstructie 2/1-kap-huis;
3) beerput, 16de eeuw;
4) overig muurwerk, 14de-19de eeuw.

Uiteindelijk zijn in de 14de en 15de eeuw alle percelen bebouwd. Op de middelste twee percelen is in het midden van de 15de eeuw een soort 'twee-onder-één-kaphuis' gebouwd (afb. 2). De kap ervan lag parallel aan de Windmolenbergstraat en in de scheidingsmuur tussen de huizen was aan beide zijden een schouw aangebracht. Later is onder het achterste deel van de huizen een half ondergrondse kelder aangelegd. Boven deze kelders lag een soort opkamer.
De huizen zijn in de loop van de eeuwen verscheidene malen verbouwd, vernieuwd en uitgebreid. Rond 1550 is achter het meest zuidelijke opgegraven huis een beerput aangelegd. Uit de voorwerpen, die hierin zijn aangetroffen kan worden opgemaakt dat de bewoners van dat huis redelijk welgesteld geweest moeten zijn. Zo kwam er luxe glaswerk tevoorschijn en onder andere een aardewerk fluitje in de vorm van een vogel (afb. 3). De huizen langs de Windmolenbergstraat zijn blijven staan tot het midden van de vorige eeuw.
afb. 3
Vogelfluitje van groen geglazuurd aardewerk, aangetroffen in de 16de eeuwse beerput.
Het fluitje is gemaakt in de omgeving van Beauvais (Frankrijk).
(Foto: P. Reede)

Toen werden de huizen opgekocht door Reinier van Arkel om plaats te maken voor een nieuwe vleugel van het ziekenhuis. Dit is het gebouw dat afgelopen najaar is gesloopt.
Totaal anders waren de resultaten aan de zuidkant van het terrein, in een strook langs de oude Sint Jacobskerk. Het gesloopte gebouw van Reinier van Arkel was het laatste restant van de Sint Jacobskazerne, die in 1744 is gebouwd.
Het gebouw was in de jaren '30 al ingrijpend verbouwd en deels gesloopt. Van de 18de eeuwse kazerne was alleen
108
nog de fundering en een deel van het opgaande werk aanwezig. De kazerne was aangelegd op het kerkhof van de oude Sint Jacobskerk. Deze kerk was van oorsprong een kapel uit de 15de eeuw, behorend bij een gasthuis voor bedevaartgangers naar Santiago de Compostela. In 1569 werd de kapel verheven tot parochiekerk en aanzienlijk uitgebreid. Na 1629 verloor de Sint Jacob haar functie als parochiekerk. Het kerkhof er omheen is na die tijd in gebruik gebleven. Tijdens de opgraving zijn veel skeletten aangetroffen, waarvan er door tijdsdruk maar een klein aantal geborgen kon worden (afb. 4).
Foto: BAD
afb. 4
Eén van de aangetroffen skeletten op het kerkhof van de oude Sint Jacob.

De onderzochte begravingen dateren uit de periode ca. 1575-1744. Vermoedelijk is dit deel van het kerkhof pas in gebruik genomen toen de Sint Jacob in 1569 parochiekerk werd. Opvallend is het grote aantal kinderskeletten dat hier is aangetroffen. Na afloop van de opgraving zullen de geborgen skeletten worden onderzocht om leeftijd, geslacht, ziektes en aangeboren afwijkingen vast te stellen.
Op een dieper niveau bleek zich op de plaats van het latere kerkhof een waterloop te bevinden met mogelijk het restant van een brug. Deze waterloop was onbekend en staat ook niet op oude kaarten. Mogelijk hebben we hier te maken met de omgrachting van het terrein van de oude Sint Jacob uit de tijd dat het nog een onderdeel was van het gasthuis voor de bedevaartgangers naar Santiago de Compostela. Uit het onderzoek blijkt dat ten noorden van deze gracht nooit huizen hebben gestaan en het altijd een open terrein is geweest. Op dit deel van de opgraving kwamen de verkleuringen tevoorschijn van enkele honderden palen. De palen waren te klein voor palen van houten huizen en er was geen duidelijke structuur in te herkennen. Het lijken de restanten van kleine gebouwtjes. Het is niet uit te sluiten dat het sporen zijn van marktkramen of tijdelijke gebouwtjes voor de verkoop van producten. Tijdens de opgravingen op de Markt in 1977 zijn vergelijkbare sporen aangetroffen.(1) Uit historische gegevens is bekend dat in de omgeving van de Sint Jacob de Sint Jansmarkt werd gehouden rond 24 juni en een veemarkt in oktober of november.(2) De Sint Jansmarkt was één van de grote jaarmarkten, die in 's-Hertogenbosch gehouden werden. Het is mogelijk dat de aangetroffen paalsporen de restanten vormen van de kramen van deze middeleeuwse markt.
Tussen de paalsporen lag ook een grote en diepe afvalkuil, waarin naast een groot aantal leren schoenen ook een ijzeren handschoen werd aangetroffen, die onderdeel heeft uitgemaakt van een harnas.
De vondsten uit deze kuil dateren uit het eind van de 14de eeuw.
De opgraving heeft in korte tijd zeer veel gegevens opgeleverd over de oudste geschiedenis van het terrein van Reinier van Arkel. Dit gebied heeft een veel complexere ontwikkeling gehad dan we op grond van de huidige inrichting en oude kaarten hadden vermoed.
109
Noten
1.Vriendelijke mededeling H.L. Janssen.
2.A.F.O. van Sasse van Ysselt, De voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch deel III ('s-Hertogenbosch 1910) 22-23.
Ronald van Genabeek, 'Opgravingen op het terrein van Reinier van Arkel aan de Windmolenbergstraat' in 's-Hertogenbosch 3 (1997) 107-109
Artikelen
1997

Ronald van Genabeek

Opgravingen op het terrein van Reinier van Arkel aan de Windmolenbergstraat
's-Hertogenbosch 3 (1997) 107-109
Rapport
2005

Ronald van Genabeek

Windmolenbergstraat
BAM-rapport 250 | januari 2005 		 
Literatuur en bronnenpublicaties

Ronald van Genabeek, Eddie Nijhof en Frederike Schipper, Stad op de schop (2019) 189, 241, 254, 330, 394, 539, 647, 654, 667, 669, 690

Ronald van Genabeek, 'Opgravingen op het terrein van Reinier van Arkel aan de Windmolenbergstraat' in: 's-Hertogenbosch 3 (1997) 107-109

n: vermelding in een voetnoot

Code

HTWB

Op deze pagina

Artikelen
BAM-rapport 250
Literatuur
Rapport
Van Genabeek
URL om naar deze pagina te linken:

Bossche Encyclopedie |